Digitale dystopie

Als het thema van dit blad de ‘digitale transformatie’ is, dan is het zeer verleidelijk om een utopische beschouwing te geven van de door de digitalisering gedreven transformatie van de samenleving. Zeker nu het thuiswerken zo’n succes blijkt te zijn. Schoorvoetend waren we er al mee begonnen, maar de echte doorbraak liet op zich wachten, tot nu. Een wereldwijde pandemie maakte van thuiswerken het nieuwe normaal. Ik zou aan die verleiding kunnen toegeven, maar doe dat niet, ik draai de medaille om.

Naast corona zijn er andere veel gevaarlijkere virussen. Het zijn ideeën die gewillige hersenen zoeken en zich daar nestelen. We weten inmiddels dat een gezond immuunsysteem, goede hygiëne en sociale distantie nodig zijn om besmetting te voorkomen en een pandemie te doven. Dat geldt voor virussen die ons fysieke bestaan bedreigen; dat geldt voor gedachten die onze gezonde geest kunnen verzieken.

Hoe ontwikkel je immuniteit tegen deze ziekmakende ideeën? Wel eens naar een samenzweringstheorie geluisterd? Verbazingwekkend, hoe verzin je het! Toch zijn er velen die er in geloven. In Nederland maar liefst een op de tien burgers. Wantrouwen jegens de overheid vindt in onzekere tijden gretig aftrek, hoe komt het toch dat dergelijke ideeën de hersenen van zovelen weten te bevolken? Dat komt door een niet voldoende ontwikkeld vermogen tot kritisch denken en een beperkt historisch inzicht. Kritisch denken heeft overigens meer betrekking op je eigen gedachten dan op dat wat een overheid doet.

Ik kan het niet mooier maken dan het is: als jij jouw brein niet regelmatig oefent in logisch redeneren ben je een makkelijke prooi voor onlogische stommiteiten. Logica is het immuunsysteem van de geest. Logica is iets anders dan toevallige correlatie. Daarnaast is er de hygiëne en distantie. Naar wie luister je en wie sta je toe om je gedachten te beïnvloeden? Een wetenschapper of een zogenaamde ‘dwarse denker’? Luister je naar het ‘feit’ of naar de ‘waanzin’? Het feit dat iemand denkt, maakt de gedachte geen feit.

Door de eeuwen heen zijn er mensen geweest met de vreemdste ideeën. Sommigen hebben gewacht op een vliegende schotel, anderen dachten dat de wereld zou vergaan. Beide zijn niet gekomen. Als je het toeval niet begrijpt dan is een complot de simpelste weg. Een boze genius die stiekem ons lot bestuurt. Deze theorieën zijn zo oud als dat de mens zijn gedachten in woorden om kan zetten. Maar er is nu wel een verschil. Ooit, net als de virussen, bleven ze lokaal en verspreiden zij zich traag. Zo’n vijftig jaar geleden luisterden we naar één journaal, waren we geabonneerd op één krant en hadden we één geestelijke of ideologische leider. Daar bleef het bij. In Nederland hadden we een sterk verzuilde samenleving, katholieken spraken met katholieken, protestanten met protestanten en socialisten met socialisten. We hadden zo onze eigen waarheid waarin we geloofden. Vreemde theorieën waren voor de dorpsgek.

Met de komst van het internet als hoogtepunt van de digitale transformatie kreeg iedere idioot een platform. Degenen die vroeger uitgeselecteerd werden door redactieraden, politieke partijen of de kerkelijk clerus, kunnen nu op de sociale media hun stem laten horen met simpele verklaringen voor complexe problemen. Nu kun je, door de digitale transformatie, niet slechts één krant lezen, maar meerdere tegelijkertijd. Al die verschillende media halen hun informatie uit dezelfde bronnen en proberen je met clickbait te verlokken naar hun platform. Goed nieuws is geen nieuws! Dus hoor je dezelfde verontrustende informatie niet één keer maar zoveel keer op alle websites in je favorieten. Alles komt hierdoor veel verontrustender je gedachtewereld binnen (representative heuristic). Naast de toegenomen onzekerheid en angst ontstaat de behoefte aan een simpele verklaring.

Dit is de digitale distopie waar we met z’n allen onwetend in verstrikt zijn geraakt. Het internet heeft niet die prachtige vredevolle wereld gebracht waarvan de pioniers droomden. Het is, voor het niet getrainde brein, een uiterst ongezonde omgeving. Een informatienetwerk waarin, met de snelheid van het licht, allerlei onzinnige gedachten van het ene naar het andere brein kunnen overspringen. De mogelijkheid om ieder brein overal ter wereld met elkaar te verbinden maakt het een uiterst toxische pandemische omgeving.

Bij de invoering van de huidige privacy wetgeving maakten we ons druk over foto’s waar de gezichten van mensen herkenbaar waren te zien. Wij kunnen eisen dat een bedrijf alle gegevens over ons vernietigt. Wat wij echter niet kunnen eisen, is de vernietiging van alle onzinnige gedachten in ons brein die door dit medium tot ons zijn gekomen. Daar zijn we zelf verantwoordelijk voor. De digitale transformatie is een feit dat onomkeerbaar is. Het is aan jou en mij om het in een utopie te veranderen. Ik roep je daarom op om je logisch denkvermogen te trainen, kritisch te zijn op wat je binnen laat en te stoppen met het verspreiden van onzin.