Ebikes, koptelefoons en XR

Regelmatig neem ik een tot twee uur om al fietsend na te denken over dingen die mij bezighouden. Deze ochtend werd ik ingehaald door een mevrouw, althans zo zag ze eruit, op een e-bike met een koptelefoon op. Die vrij simpele gebeurtenis is de aanleiding voor deze blog. Ik rijd nog steeds op zo’n fiets waar je zelf nog alle energie moet leveren en ik doe geen koptelefoon of oortjes in omdat die mij afleiden van wat er om me heen gebeurt. Nu is er niets mis met een koptelefoon of e-bike en moet iedereen gewoon doen wat hem of haar goeddunkt. Maar ik wil er wel iets over kwijt.

Ik probeer me in te beelden wat het zou betekenen als ik zelf zo’n koptelefoon op had en op een e-bike dezelfde route zou afleggen. Waarom zou ik dat eigenlijk willen? Ik denk om me zelf af te sluiten van de wereld om mij heen. De motor van de e-bike zou me niet confronteren met mijn gebrekkige conditie. Tegenwind zou ik niet meer ervaren, als het regent zou ik snel op het werk zijn en waarschijnlijk nog veel belangrijker ook weer snel thuis. Ik kwam ook iemand tegen die aan het joggen was en tegelijkertijd een belangrijk gesprek met iemand voerde. Iemand anders zoefde me voorbij op zo’n fat-bike en checkte nog ff snel zijn appjes. Lekker gevaarlijk, ik kon nog net op tijd uitwijken.

Ik vraag me af of al die mensen aandacht hebben voor wat er om hen heen gebeurt. De mevrouw met de koptelefoon zal zeker niet de vogels hebben horen fluiten. De in gesprek zijnde hardloper zal mij als een obstakel op de weg hebben ervaren en de fat-biker kreeg de schrik van zijn leven toen we voor elkaar moesten uitwijken. Kijk dat gebeurt er wanneer je je leven niet vol aandacht leidt. De filosoof Albert Borgmann schreef in 1984 het invloedrijke boek ‘Technology and the Character of Contemporary Life: A Philosophical Inquiry’, wat ook nu, zo’n veertig jaar later nog van betekenis is. Hij legt daar uit hoe het gemak dat de technologie ons geeft ons ook van zogenaamde focale praktijken weerhoudt. Focaal van ‘focus op iets hebben’ of zoals ik het hier ‘vol aandacht’ heb genoemd.

Technologie heeft heel veel zaken tot consumptiegoed heeft gemaakt, dat wil zeggen op afroep beschikbaar gesteld. Moest je vroeger eerst houtsprokkelen en een vuur maken voordat je warmte had, nu draai je de thermosstaat gewoon een stukje hoger. Water komt uit de kraan zonder dat je daar een paar uur voor moet lopen. Kennis hoef je niet meer te verwerven want je kunt het gewoon aan ChatGPT vragen. Borgmann spreekt over een apparatenparadigma waarin we gevangen zitten. Hij beargumenteert dat het dan zowel een logisch gevolg als een noodzakelijke randvoorwaarde is dat de economie blijft groeien. Technologische ontwikkelingen gaan zo hand in hand met economische groei. Het is een nagenoeg niet te doorbreken vicieuze cirkel.

Tot overmaat van ramp is het politieke bedrijf ook ten prooi gevallen aan het apparatenparadigma. De overheid heeft zich onder aanvoering van de politiek ontwikkeld tot een technocratisch systeem, met als voornaamste product ‘oplossingen’ voor de burgers. In Nederland denken wij dat oplossingen consumptiegoederen zijn. Voor alles wat er mis is, moet de overheid voor een oplossing zorgen en wel direct.

Dit brengt ons bij Extinction Rebellion een grote groep voornamelijk jonge mensen die eisen dat we nu stoppen met fossiele energie, nog liever gisteren dan vandaag. Dat we iets moeten doen aan onze leefwijze is onbetwistbaar. We roven de aarde leeg in een tempo die ons ecosysteem niet meer kan bijbenen. Een andere techniekfilosoof, een beetje in dezelfde traditie als Borgmann maar dan iets eerder in de vorige eeuw, was Martin Heidegger. In de ‘Vraag naar techniek’ zegt hij dat wij mensen door de moderne techniek de aarde als een ‘bestand’ zijn gaan beschouwen. Als iets waaruit we oneindig kunnen putten. Dat is natuurlijk niet zo, maar zo leven we wel. Dit kan dus niet zo doorgaan.

Ik heb erover nagedacht en neem de lessen van Borgmann ter harte. De leden van Extinction Rebellion zitten net zoals wij allen gevangen in een apparatenparadigma dat alleen maar vooruit kan gaan. Wanneer we nu op dit moment zouden stoppen, even gesteld dat dit mogelijk is, met het gebruik van fossiele energie dan zal dit wereldwijd tot grote schokeffecten leiden. Het zou me niet verbazen dat de gevolgen daarvan niet minder zullen zijn dan de rampen waarmee het veranderde klimaat ons gaat verrassen. De oplossing voor het veranderende klimaat is, helaas, geen consumptiegoed.

Tot slot wil ik nog iets zeggen over projectmanagement en waarom het niet werkt. Ook dat heeft te maken met het fenomeen consumptiegoed. Succesvolle projecten kunnen geen consumptiegoederen zijn. Daarvoor zijn ze van veel teveel factoren afhankelijk. Wel denk ik dat veel van de rollen op projecten door AI overgenomen zullen worden en als consumptiegoed beschikbaar komen. Wat AI nooit zal kunnen vervangen is dat wat aandacht nodig heeft van een mens. Kortom mensen met aandachtsvolle taken.

Wat ik denk dat we moeten doen is terug naar de aandachtsvolle praktijken waar Borgmann het over had. Aandacht voor elkaars belangen, aandacht voor de natuur om ons heen, aandacht voor hoe het leven loopt.